Zeytin bütün ağaçların ilkidir. ?Olea prima ommium arborum est?
?Herkese aidim ve kimseye ait değilim. Siz gelmeden önce buradaydım, siz gittikten sonra da burada olacağım.´ HOMEROS
Zeytinin adı kutsal kitaplardan gelmektedir. İbranice ?zeyt?sözcüğü Arapça da ?ez-zeyt? e dönüşmüş ve bu söz.Türkçede zeytin olarak kullanılmıştır. Batı´da kullanılan ?olive? sözcüğünün kökeni olan ?ela? sözcüğünün temelinde ise eski bir Anadolu halkı olan Luwiler´in etkisi büyüktür. Luwiler zeytine ?ela? diyorlardı. Bugünkü Aliağa Körfezi´nin bulunduğu yere antik çağda ?Elaia Körfezi? yani Zeytindağı Körfezi deniliyordu. Zeytinin ilk anayurdunun Güneydoğu Anadolu (Mardin,Maraş ve Hatay üçgeni) olması en güçlü ihtimaldir. Anadolu´da zeytin ve zeytinyağcılığın tarihi konusunda yeterli arkeolojik veri olmamasına rağmen, Limantepe Höyüğü kazılarında M.Ö.3000-2000 tarihinden kalma zeytin tanelerini ezmek için kullanılan küçük el havanları, öğütme taşları, zeytinyağını karasudan ayrıştırmaya yarayan toprak kapların yanı sıra daha sonraki dönemlere ait zeytinyağı depoları gün ışığına çıkarılmıştır. Arkeolojik veriler incelendiğinde zeytinin insanlar için kutsal bir değer taşıdığını görürüz.Eski Batı Anadolu medeniyetleri zeytinyağına ?sıvı altın? adını vermiştir. Zeytin ağacı yeniden dirilişin, ölümsüzlüğün simgesi olarak tanımlanmış yarışmalarda büyük ödül alanlar zeytin dalından yapılmış taç´la ödüllendirilmişlerdir. Mitolojik öykülerde, efsanelerde ve kutsal kitaplarda zeytin ve zeytinyağı ile ilgili yazılı ve sözlü bilgilerin oldukça fazla yer aldığını biliyoruz. İsterseniz insanlığın ilk var oluşunda günümüze kadar zeytin ve zeytinyağı ile ilgili neler anlatılmış neler yazılmış kısa kısa bunları yazmak istiyorum. Efsaneye göre Havva ile birlikte yasak meyveyi yiyerek cennetten kovulan Adem 930 yaşındayken öleceğini hisseder ve Tanrı´dan kendisini ve tüm insanlığı bağışlamsını dilemeye karar verir.Bu konuda oğlu Şit´i (ŞİT:Kuran´da ismi geçmeyen peygamberlerden biridir. Âdem´den sonra dünyaya gönderilen ikinci, dünyada doğan ilk peygamberdir. Yahudi, Hıristiyan ve İslam inancına göre Âdem peygamberin üçüncü oğludur.
Kabil´in Habil´i öldürmesinden sonra doğmuştur.Diğer kardeşlerin aksine Şit ikiz olarak değil ,tek başına doğmuştur.Şit´in diğer ismide Şis´tir .Şis İbranice Allah´ın hibesi anlamına gelmektedir.)görevlendirir ve onu cennet bahçesine gönderir.Bahçenin bekçiliğini yapan melek Şit´in duası üzerine iyi kötü ağacından aldığı üç tohumu ona verir ve babasını gömmeden önce tohumları onun ağzına koyması gerektiğini söyler.Adem kısa bir süre sonra ölür ve Tabor Dağı (TaborDağı:İsrail´in kuzeyinde eskiden Galile olarak adlandırılan ülkede yer alan bir dağ) yakınındaki Hebron Vadisi´ne gömülür.Adem´in gömüldüğü yerde yeşeren üç ağaç zeytin,sedir ve servi´dir.Tanrı ve insan arasında barış sağlanmıştır.
Nuh tufan´ın da insanlığın yeniden doğuşunu anlatan ağaçtır?
Eski Ahit´te yer alan efsaneler den biri,Hazret-i Nuh ve tufandan bahseder. Yarattığı Eski Âdemoğlu´nun yeryüzüne kötülük tohumları saçtığını gören Tanrı, onu bir tufanla cezalandırmaya karar verir ve Hazret-i Nuh´a bir gemi yapmasını, bu gemiye her temiz hayvandan erkek ve dişi yedişer, her temiz olmayan hayvandan erkek ve dişi ikişer ve kuşlarda da erkek ve dişi yedişer tane almasını söyler. Ardından büyük tufan başlar, Hazret-i Nuh ve gemideki canlılar hariç, yeryüzün de her şey yok olur. Tufan durulduğu zaman Hazreti Nuh suların çekilip çekilmediğini anlamak için geminin penceresinden güneşin battığı yöne doğru bir güvercini salar sular çekilmediği için güvercin gemiye döner. Hazret-i Nuh, yedi gün sonra güvercini tekrar salar. Güvercin bu sefer, ağzında yeni koparılmış zeytin yaprağı ile geri döner. O zaman Hazret-i Nuh ,suların yeryüzünden çekildiğini anlar. Ağzında zeytin yaprağı tutan güvercin, o günden bu güne, umudun, bolluğun, esnliğin ve barışın simgesi olur.Tufanın yok edici gücüne direnen zeytin ağacı ise ölümsüzlüğün simgesi olur.
Eski Ahit (Hıristiyanlıkta Eski Antlaşma veya Eski Ahit olarak adlandırılan dini kitap)
?AğaçlarınKralı?adlı efsanede Hakimler kitabında geçer (İlk olarak İbranice yazılmış bir İncil´dir) efsaneye göre ağaçların kendilerine kral seçmek için ilk olarak zeytin ağacına başvurdukları anlatılır.?Vaktiyle ağaçlar kendilerine kral meshetmek için gittiler; ve zeytin ağacına dediler:Bize kral ol.Ve zeytin ağacı onlara dedi:Allah´ın ve bende sena ettikleri yağımı bırakayım ve ağaçlar üzerinde sallanmaya mı gideyim? ?Zeytin ağacından ?hayır ? yanıtını alan ağaçlar ,daha sonra incir ve asmaya giderler.Ancak incir ve asma dan da aynı yanıtı alırlar.Hakimler Kitabın daki öyküden ağaçların kendilerine kral olarak ?kara çalıyı? seçtiklerini ve kara çalının da krallığı kabul ettiğini öğreniyoruz.
?Tanrıça İsis´in Meyvesi? Mısır inançları Mısırlıların zeytinyağı üretmeyi Yunanlıladan ve Fenikelilerden çok daha önce bildiğini öne sürer. Efsaneye göre 6000 yıl önce evlilik tanrıçası İsis Mısırlılara zeytin ağacı yetiştirmeyi ve ürünlerinden faydalanmayı öğretir .Eski Mısırlılar zeytini ve kutsal meyvenin nasıl işleneceğini kendilerine tanrıça İsis´in öğrettiğine inanırlardı.Firavun Tutankamon´un başındaki zeytin yaprakları ile örülü taç adaletin tacıydı.Çocuk yaşta hayata veda eden Mısır´ın en çok bilinen Fiavunu Tutankamon´un zeytin dallarından yapılmış ?adalet tacıyla ? resmeden sayısız esere rastlarız.
Güneş Tanrısı Ra´ya aydınlanmanın simgesi zeytin dallarını sunan III Ramses (M.Ö 1198-1166)bundan duyduğu övüncü şu sözlerle dile getirmişti:?Senin şehrin Heliopolis´i zeytin ağaçlarıyla süsledim .O zeytin ağaçları ki ,meyvelerinden halis zeytin yağı elde edilir .Bu zeytinyağı senin tapınağının aydınlatma kandillerini besleyen yağdır.
Mısır´da zeytin üretiminin yapıldığını ortaya koyan tarihi belgelerden biri de Mısır´daki en eski pramit olan Sakkara´nın duvar süslemelerinde görülen resimlerdir.M.Ö.2500 yılına tarihlenen Sakkara pramidinin duvarlarında zeytin sıkma işlemini gösteren figürler yer alır.
Eski Yunan´da ise zeytin ağacı bereket ve barışı temsil eden Tanrıça Athena´nın armağanıdır.Zeytinyağı ile ilgili bilinen ilk mitolojik hikaye Atina Akropolünde bulunan Parthenon tapınanağının alınlık kısmında resmedilir.M.Ö.17.y.y. da kurulan site devleti Atina´yı hangi tanrının koruyacağı tartışması gündeme gelince ?Zeus Tanrılar Meclisini´ toplar.Alınan karara göre yeni kente en değerli armağanı veren tanrı veye tanrıça yarışmayı kazanıp Atina´nın koruyucusu olacaktır.Yarışı kazanmaya kararlı olan denizler tanrısı Poseidon denizden savaşlarda çok işe yarayacak bir at yaratır ve meclise sunar.At rüzgar kadar hızlı ve güçlü görünümüyle göz kamaştırıcıdır.Akıl,bilim ve sanat tanrıçası Athena ?nın hediyesi ise bir zeytin dalıdır. Bu ağaç büyüyüp yüzyıllarca yaşayacaktır.Ağacın meyvesinden lezzetli yemekler hazırlanmasına yardımcı olacak sağlıklı bir sıvı elde edilecektir.Bu sıvı yaraları iyileştirecek ,geceleri aydınlatacak ,sıcak havalarda gölgesiyle insanları kucaklayacak,odunuyla onları ısıtacaktır.Yarışın galibi Athena olur.Ağaç Akropolise dikilir.Barışın sembolü zeytin ağacı yerleşik kültürün sembolü olmuştur artık.Antik Yunan´ da zeytin ,bekareti ve arılığı temsil eder.Antik dönem de zeytini yalnızca bakireler toplarlardı.Bakire olmayanlar bu meyveye el süremezlerdi.Zeytin bu denli kutsanmıştı antik Yunan´da.Athena´da bakiredir ve arılığı temsil eder O nedenle Athena ilk zeytin ağacını yeşertir.Antik Yunan´ da zeytin gibi incir (sikas) ve buğday (sitari) da kutsal bakireliği temsil ederler.
Antik dönemlerde kutsal bir aileden gelmiş olmanın en önemli işareti zeytin ağacının altında doğmuş olmaktır.Tıp biliminin kurucusu sayılan Hipokrat yıkanamayanlara ,hiç olmazsa zeytinyağıyla vücutlarını ovmalarını önerir.Olimpiyat kahramanları zeytin dalından taç larla onurlandırılır.Panathenia Oyunlarında birinci olan araba sürücüleri sadece zafer değil,Akropolis´teki kutsal zeytin ağaçlarından üretilen zeytinyağı da kazanırlar.
M.Ö. 480 yılında Perslerin Yunanistan´ı ve Atina´yı işgali sırasında askerler tarafından korunan zeytin ağaçları kentle birlikte yakılır.İşgalden sonra yıkıntılar arasında kalan zeytin ağacı filizlenir ,yeniden canlanır ve sürgünleri bütün Yunanistan´a ekilir.
Zeytinyağı Allah´ın bütün kutsal kitaplarında anılır.Tüm semavi dinlerde adı geçen 5 meyve vardır bunlar;Zeytin,İncir,Hurma,Üzüm ve Nar´dır.Tevrat ve İncil´de 140 kez geçer.Kuran-ı Kerim´de zeytin kelimesi 4 Surede 6 kez geçer.(Tin Suresi ,Nur Suresi,En´am Suresi ,Nahl Suresi) Kudüsün doğusunda yer alan Zeytinlik Dağı üç semavi din olan Musevilik,Hıristiyanlık ve Müslümanlık için kutsal sayılır.
Tevrat´ta Hz Davut kendisini bir zeytin ağacına benzetir?Fakat ben Allah´ın evinde yeşil zeytin ağacı gibiyim ;Daima ve ebediyen Allah´ın inayetine güvenirim? (Mezmurlar 52:8 ).Musevilerin zeytin ağacını kutsal olarak benimsenmesi zeytin ağacının Tevrat´ta çok kere iyi şekilde anılmasından ileri gelmektedir. Zekerya Bab 4:11-14´te zeytin ağaçların tanrının yanında yer alan mesholunmuş olarak tanımlanır.?Ve cevap verip ona dedim:şamda nın sağında ve solunda bu iki zeytin ağacı nedir? Ve yine ona cevap verip ona dedim:iki altın oluğun yanında olan ve kendilerinden altın gibi yağ akıtan bu iki zeytin dalı nedir?Ve bana söyleyip dedi:Bunlar nedir biliyor musun ?Ve dedim:Hayır efendim .Ve dedi:Bunlar mesholunmuş o ikilerdir ki bütün dünyanın Rabbi yanında durmaktadır.
İncil´de Hıristiyanlık açısından zeytin dalı taşıyan güvercin ,ölenlerin ruhlarını gagasıyla Allah´a taşıyan bir vasıta olarak yorumlanır.Pavlos´un Romalılara mektubunda İsa zeytin ağacını bir benzetme aracı olarak kullanmıştır.?Eğer kök kutsalsa dallarda kutsaldır.Ama iyi cins zeytin ağacının kimi dalları budandıysa ve sen yabani bir zeytinken onların arasına aşılanıp aşılanıp,onlarla birlikte ağacın sağlayan özüne ortak oldunsa sakın önceki dallara böbürlenme!
Kudüs´te Zeytindağı´nın batı eteklerinde bulunan Cetsımani adında bir zeytnlik vardır.Burası Hz İsa´nın sıkça uğradığı Kidron vadisinin yakınlarındadır.Suyu gür akan çeşmeleri, geniş ve güzel yolları olan bu bahçede tarihi 8 tane zeytin ağacı bulunmaktadır ve bölge halkı bu ağaçların Mesih döneminden kaldığına inanırlar.Zahitler bu ağaçlar dan topladıkları zeytinlerin çekirdeklerini ipe dizerek tespih yaparlar.Hz İsa Romalı askerlere bu zeytinlikte yakalanmıştır.Pek çok insan sıkıntıya düştüğünde Cetsımani´ye sığınarak dua eder ve burada huzur bulacağına inanır.
Kur´an-ı Kerim´de Nur Suresi´nde zeytin şöyle geçmektedir:?Allah göklarin ve yerin nurudur.O´nun nurunun temsili şudur:Duvarda bir hücre :içinde bir kandil,kandil de bir cam fanus içinde,Fanus sanki inci gibi parlayan bir yıldız.Mübarek bir ağaçtan ,ne doğuya ne batıya ait olan zeytin ağacından tutuşturulur.Bu ağacın yağı ,ateş dokunmasa bile neredeyse aydınlatacaktır.Nur üstüne nur .Allah ,dilediği kimseyi nuruna iletir.Allah,insanlar için misaller veriri.Allah her şeyi hakkıyla bilendir.?der (Nur suresi 35.Ayet ).
Tin Suresi´nde ?İncir ve zeytine ant olsun?.Tin Suresi yaradılışının Ahsen-i Takvim sırrını açıklaması yönünde anlamlıdır.Bazı yorumculara göre de Tin ;İncir ağacını anlatır.Ayetin Batıni yorumunda incir çekirdeğinin erkeğin üreme hücresini,zeytinin kadının yumurta hücresini simgelediğivarsayılır.
En´am Suresi´nde Ayet 99 ? O gökten su indirendir.İşte biz onunla her türlü bitkiyi çıkarıp onlardan yeşillik meydana getirir ve o yeşil bitkilerden ,üst üste binmiş taneler,hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar-üzüm bahçeleri,zeytin ve nar çıkarırız:her biri birbirine benzer ve her biri birbirinden farklı .Bunların meyvesine ,bir meyve verdiği zaman,bir de olgunlaştığı zaman bakın.Şüphesiz bunda inanan bir topluluk için ibretler vardır´.
Nahl Suresi´nde;?Sizin için gökten su indiren O´dur ; içecek ondan ,ağaç ondandır hayvanlarınızı onda otlamaktasınız.Onunla sizin için ekin, zeytin,hurmalıklar,üzümler ve meyvelerin her türlüsünden bitirir ,şüphesiz bunda, düşünebilen bir topluluk için ayetler vardır.? (Nahl Suresi10-11)
Efsanelerden ,mitolojik öykülerden ve kutsal kitaplar dan derleme olarak zeytin ağacının kutsallığını anlatmak istedim.Bu köşede sık sık geçmişe doğru yolculuklar yapacağız tarih ve kültür konusunda elimden geldiği kadar bilgiler vermeye çalışacağım .Umarım bu yazıyı okuduktan sonra zeytin ağacı ve zeytin yağına farklı gözle bakarız.
ÖNER KAYA
KAYNAKLAR
Gezgin,Deniz-Bitki Mitosları
Ünsal,A -Ölmez Ağacın Peşinde
S,Küçükkömürler-Z,Ekmen-Barışın Simgesi Zeytin ve Anadolu Kültürü
